شاید شما هم نام بیماری هیدروسفالی به گوشتان خورده باشد و کمی ترسیده باشید. اگر درباره علت‌ها، علائم و روش‌های درمان این بیماری کنجکاو هستید و می‌خواهید بدانید که واقعا هیدروسفالی چیست، با ما همراه باشید.
انواع هیدروسفالی
هیدروسفالی (Hydrocephalus) وضعیتی است که در آن مایع مغزی-نخاعی (CSF) درون بطن‌های مغز به صورت غیرعادی تجمع می‌یابد و باعث افزایش فشار در مغز می‌شود. انواع مختلفی از هیدروسفالی وجود دارد که به شرح زیر است:
- هیدروسفالی مادرزادی (Congenital Hydrocephalus): این نوع هیدروسفالی در هنگام تولد وجود دارد و ممکن است به علت مشکلات ژنتیکی یا نقص‌های مادرزادی مانند اسپینا بیفیدا و دیگر ناهنجاری‌های مغزی رخ دهد.
- هیدروسفالی اکتسابی (Acquired Hydrocephalus): این نوع هیدروسفالی بعد از تولد به دلیل آسیب‌ها، عفونت‌ها، تومورها، خونریزی‌ها یا سایر مشکلات مغزی رخ می‌دهد. این نوع می‌تواند در هر سنی ایجاد شود.
- هیدروسفالی انسدادی یا غیرارتباطی (Obstructive or Non-communicating Hydrocephalus): در این نوع، یک انسداد در سیستم بطن‌های مغز وجود دارد که مانع از جریان طبیعی مایع مغزی-نخاعی می‌شود. این انسداد ممکن است ناشی از تومورها، کیست‌ها یا عفونت‌ها باشد.
- هیدروسفالی ارتباطی (Communicating Hydrocephalus): در این نوع، مایع مغزی-نخاعی به درستی از بطن‌ها خارج می‌شود، اما در جذب آن توسط عروق خونی مشکل وجود دارد. این مشکل ممکن است به دلیل عفونت‌ها یا خونریزی‌های مغزی رخ دهد.
- هیدروسفالی با فشار نرمال (Normal Pressure Hydrocephalus – NPH): این نوع هیدروسفالی بیشتر در افراد مسن دیده می‌شود و علائم آن شامل مشکلات حرکتی، از دست دادن کنترل ادرار و کاهش عملکرد شناختی است. در NPH، فشار در مغز ممکن است به طور متوسط باقی بماند اما همچنان باعث بروز علائم می‌شود.
- هیدروسفالی ترانزیتوری یا موقتی (Transient Hydrocephalus): این نوع هیدروسفالی ممکن است به طور موقت در اثر التهاب‌ها یا آسیب‌های مغزی ایجاد شود و با درمان مناسب بهبود یابد.
عوامل ایجاد بیماری هیدروسفالی
هیدروسفالی می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. عواملی که منجر به بروز این بیماری می‌شوند به چند دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
- انسداد جریان مایع مغزی-نخاعی (CSF): انسداد در مسیرهای عبور مایع مغزی-نخاعی یکی از اصلی‌ترین علل هیدروسفالی است. این انسداد ممکن است به دلیل تومورها، کیست‌ها، خونریزی‌های مغزی، عفونت‌ها یا التهابات مغزی ایجاد شود.
- تولید بیش از حد مایع مغزی-نخاعی: در برخی موارد، مغز بیش از حد معمول مایع مغزی-نخاعی تولید می‌کند و سیستم دفع و جذب نمی‌تواند آن را به‌طور مناسب مدیریت کند. این حالت می‌تواند منجر به تجمع مایع و ایجاد هیدروسفالی شود.
- اختلال در جذب مایع مغزی-نخاعی: جذب ناکافی مایع مغزی-نخاعی توسط بافت‌های مغزی نیز یکی از دلایل مهم هیدروسفالی است. این مشکل ممکن است به دلیل آسیب به بافت‌های مغزی، عفونت‌ها یا التهاب‌های مننژ رخ دهد.
- آسیب‌های مغزی: ضربه‌ها و آسیب‌های شدید به سر می‌توانند منجر به ایجاد خونریزی یا التهاب در مغز شده و جریان طبیعی مایع مغزی-نخاعی را مختل کنند.
- عفونت‌ها: عفونت‌های سیستم عصبی مرکزی مانند مننژیت یا آنسفالیت می‌توانند باعث التهاب و انسداد جریان مایع مغزی-نخاعی شوند که در نهایت منجر به هیدروسفالی می‌گردد.
- ناهنجاری‌های مادرزادی: برخی از نوزادان با نقص‌های ژنتیکی یا ناهنجاری‌های ساختاری در مغز به دنیا می‌آیند که می‌تواند منجر به تجمع مایع مغزی-نخاعی و هیدروسفالی شود. این ناهنجاری‌ها ممکن است شامل اسپینا بیفیدا، مالفورماسیون آرنولد کیاری و دیگر مشکلات ژنتیکی باشد.
- تومورها و کیست‌ها: تومورهای مغزی و کیست‌ها می‌توانند باعث انسداد مسیرهای جریان مایع مغزی-نخاعی شوند و در نتیجه باعث تجمع این مایع در بطن‌های مغزی گردند.
- خونریزی‌های داخل مغزی: خونریزی‌های ناشی از سکته مغزی، ضربه‌ها، یا اختلالات خونریزی می‌توانند به بطن‌های مغز آسیب رسانده و جذب و جریان مایع مغزی-نخاعی را مختل کنند.
علائم هیدروسفالی
علائم هیدروسفالی می‌توانند بسته به سن فرد، شدت بیماری مثلا هیدروسفالی خفیف یا شدید و همچنین علت زمینه‌ای متفاوت باشند. به طور کلی، علائم هیدروسفالی در بزرگسالان، کودکان و نوزادان متفاوت است:
علائم در بزرگسالان:
- سردرد مداوم: سردردهایی که به طور معمول در صبح‌ها بدتر می‌شوند.
- مشکلات بینایی: کاهش بینایی، تاری دید یا دو بینی.
- مشکلات حافظه و شناختی: اختلال در حافظه، کاهش توانایی تفکر و افت توانایی‌های شناختی.
- تغییرات در راه رفتن: مشکل در راه رفتن، ناپایداری و کاهش تعادل.
- تکرر و عدم کنترل ادرار: مشکلاتی مانند تکرر ادرار یا از دست دادن کنترل ادرار.
- خواب‌آلودگی و کاهش هوشیاری: خواب‌آلودگی بیش از حد یا تغییرات در سطح هوشیاری
علائم در کودکان:
- سردرد شدید: کودکان معمولاً دچار سردردهای شدید و مکرر می‌شوند.
- تهوع و استفراغ: ممکن است کودک به طور مکرر دچار تهوع و استفراغ شود.
- مشکلات بینایی: مشکلاتی مانند تاری دید، دو بینی یا از دست دادن بینایی ممکن است رخ دهد.
- مشکلات تعادلی و حرکتی: کودکان ممکن است با مشکلاتی در راه رفتن یا هماهنگی حرکتی مواجه شوند.
- تغییرات رفتاری و خلقی: کاهش تمرکز، افت تحصیلی، تحریک‌پذیری و تغییرات در خلق‌وخو ممکن است ظاهر شوند.
- تغییر در آگاهی و هوشیاری: در موارد شدید، کودکان ممکن است دچار خواب‌آلودگی غیرطبیعی یا کاهش سطح هوشیاری شوند.
علائم در نوزادان:
- بزرگ شدن غیرطبیعی سر: یکی از علائم بارز در نوزادان، افزایش سریع اندازه سر است.
- نرمی و برجستگی در ملاج (نقاط نرم جمجمه): ممکن است ملاج سر به شکل غیرطبیعی برجسته و سفت شود.
- تورم و رگ‌های قابل مشاهده در جمجمه: رگ‌های خون روی سر نوزاد ممکن است برجسته و قابل مشاهده شوند.
- استفراغ و کاهش اشتها: نوزادان ممکن است دچار استفراغ‌های مکرر و کاهش اشتها شوند.
- تحریک‌پذیری و بی‌قراری: نوزادان ممکن است بسیار بی‌قرار و تحریک‌پذیر باشند.
- مشکلات بینایی: نوزادان ممکن است با مشکلاتی مانند چشم‌های متمرکز به پایین (نشانه “غروب آفتاب”) مواجه شوند.
انواع درمان موجود برای بیماری هیدروسفالی
درمان هیدروسفالی بستگی به نوع، علت و شدت بیماری دارد و معمولاً به هدف کاهش فشار داخل جمجمه و جلوگیری از آسیب مغزی متمرکز است. مثلا برخی از بیماران دچار هیدروسفالی خفیف می‌شوند و از پزشک می‌پرسند که علائم یا روش درمان هیدروسفالی خفیف چیست؟
پزشک متخصص پس از مشاهده عکس هیدروسفالی که با تصویربرداری پزشکی از جمله ام آر آی، سی تی اسکن مغز و سونوگرافی قابل تشخیص است، ابتدا مشخص می‌کند که آیا فرد به نوع شدید این بیماری مبتلا شده است یا نوع خفیف؛ سپس با توجه به شدت آن درمان مناسب را در نظر می‌گیرد.
روش‌های درمان انواع هیدروسفالی به شرح زیر است:
- جراحی شنت (Shunt Surgery): شایع‌ترین روش درمان هیدروسفالی، قراردادن یک شنت است. شنت یک لوله باریک و انعطاف‌پذیر است که مایع مغزی-نخاعی (CSF) را از مغز به قسمتی دیگر از بدن (معمولاً شکم یا حفره قفسه سینه) هدایت می‌کند تا در آنجا جذب شود. شنت‌ها معمولاً دارای دریچه‌هایی هستند که جریان مایع را کنترل می‌کنند و به جلوگیری از تجمع بیش از حد آن کمک می‌کنند. این روش درمانی می‌تواند برای بسیاری از بیماران، به‌ویژه در موارد هیدروسفالی مزمن، موثر باشد.
- اندوسکوپیک ونتریکولوستومی بطن سوم (Endoscopic Third Ventriculostomy – ETV): در این روش جراحی، از یک دستگاه اندوسکوپی برای ایجاد یک سوراخ کوچک در کف بطن سوم مغز استفاده می‌شود تا مایع مغزی-نخاعی به طور مستقیم به بیرون جریان یابد. این روش برای بیمارانی که انسداد در مسیر طبیعی جریان مایع مغزی-نخاعی دارند (هیدروسفالی غیرارتباطی) مناسب است. ETV معمولاً یک روش موثر و جایگزین مناسب برای شنت‌ها به‌ویژه در بیماران بزرگسال و کودکان بالای دو سال است.
- درمان دارویی: در برخی موارد موقتی و یا زمانی که جراحی ممکن نیست، ممکن است از داروها برای کاهش تولید مایع مغزی-نخاعی و کاهش فشار داخل جمجمه استفاده شود. داروهایی مانند استازولامید و فوروزماید ممکن است برای کاهش تولید مایع مغزی-نخاعی مورد استفاده قرار گیرند. درمان دارویی معمولاً به‌عنوان راه‌حل موقتی به کار می‌رود و جایگزینی برای درمان جراحی نیست.
- درمان هیدروسفالی با فشار نرمال (NPH): در موارد NPH، شنت گذاری نیز یک روش رایج درمانی است و می‌تواند به بهبود علائم مشکلات حرکتی، شناختی و ادراری کمک کند. پاسخ به درمان شنت در NPH ممکن است متفاوت باشد، و تمامی بیماران ممکن است بهبود کامل نداشته باشند.
- مدیریت و مراقبت‌های حمایتی: در کنار درمان‌های جراحی و دارویی، مراقبت‌های حمایتی مانند فیزیوتراپی، کاردرمانی، و مشاوره نیز برای بهبود کیفیت زندگی بیماران مهم است. این مراقبت‌ها می‌توانند به بیماران کمک کنند تا با مشکلات حرکتی، شناختی و رفتاری خود بهتر کنار بیایند.
- پیگیری و مانیتورینگ: بیماران مبتلا به هیدروسفالی باید به طور منظم تحت نظر پزشک قرار گیرند تا عملکرد شنت و سطح مایع مغزی-نخاعی پایش شود. در صورت بروز علائم جدید یا تغییر در وضعیت، نیاز به بررسی مجدد و تغییرات در برنامه درمانی ممکن است وجود داشته باشد.
- درمان عفونت‌ها یا عوارض جراحی: در صورتی که شنت‌ها عفونت کنند یا عملکرد آن‌ها مختل شود، ممکن است نیاز به درمان عفونت یا تعویض شنت باشد.
جمع‌بندی
در این مقاله هیدروسفالی را مورد بررسی قرار دادیم؛ توضیح دادیم که این عارضه یک وضعیت پزشکی است و در آن مایع مغزی-نخاعی (CSF) به طور غیرطبیعی در بطن‌های مغز تجمع پیدا می‌کند و باعث افزایش فشار درون جمجمه و آسیب به بافت‌های مغزی می‌شود. همچنین از انواع این بیماری، علائم آن و درمان این بیماری هم صحبت کردیم. متاسفانه این نوع بیماری هم کودکان و هم بزرگسالان را درگیر می‌کند و در صورتی که برای تشخیص و درمان به‌موقع اقدام نشود، عوارض جانبی و مشکلات زیادی را برای فرد ایجاد می‌کند. ازاین‌رو حتما به محض مشاهده علائم این بیماری به بهترین مرکز تشخیص و درمانی مغزواعصاب مراجعه کنید تا تحت‌نظر پزشکان متخصص قرار بگیرید.
سوالات متداول
1. هیدروسفالی چیست؟
هیدروسفالی یک وضعیت پزشکی است که در آن مایع مغزی-نخاعی (CSF) به طور غیرطبیعی در بطن‌های مغز تجمع می‌یابد، که می‌تواند منجر به افزایش فشار درون جمجمه و آسیب به بافت‌های مغزی شود. این بیماری ممکن است به دلیل انسداد در جریان مایع مغزی-نخاعی، تولید بیش از حد این مایع، یا مشکل در جذب آن ایجاد شود. هیدروسفالی می‌تواند در هر سنی رخ دهد و علائم آن شامل سردرد، تهوع، مشکلات بینایی، تغییرات رفتاری، و در موارد شدید کاهش سطح هوشیاری است. درمان هیدروسفالی عمدتاً از طریق جراحی شنت یا ونتریکولوستومی انجام می‌شود تا مایع اضافی را از مغز خارج کرده و فشار را کاهش دهد.
2. علائم هیدروسفالی چیست؟
علائم هیدروسفالی بسته به سن و شدت بیماری متفاوت است، اما معمولاً شامل سردردهای شدید، تهوع، استفراغ، مشکلات بینایی مانند تاری یا دو بینی، و اختلالات تعادلی و حرکتی است. در نوزادان، افزایش غیرطبیعی اندازه سر و برجستگی ملاج سر دیده می‌شود، در حالی که کودکان و بزرگسالان ممکن است با مشکلات حافظه، تغییرات رفتاری، و کاهش توانایی‌های شناختی مواجه شوند. همچنین، در موارد شدید، خواب‌آلودگی غیرطبیعی، از دست دادن کنترل ادرار، و کاهش سطح هوشیاری نیز می‌تواند از علائم هیدروسفالی باشد.
3. درمان هیدروسفالی چیست؟
درمان هیدروسفالی عمدتاً از طریق جراحی انجام می‌شود و رایج‌ترین روش، قرار دادن یک شنت است که مایع مغزی-نخاعی اضافی را از مغز به قسمت دیگری از بدن هدایت می‌کند تا جذب شود. روش دیگر، اندوسکوپیک ونتریکولوستومی بطن سوم (ETV) است که یک راه جدید برای جریان مایع در داخل مغز ایجاد می‌کند. در موارد خاص، داروها ممکن است به طور موقت برای کاهش تولید مایع مغزی-نخاعی استفاده شوند. مراقبت‌های حمایتی، شامل فیزیوتراپی و کاردرمانی، نیز می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک کند. پیگیری منظم برای بررسی عملکرد شنت و مدیریت عوارض احتمالی نیز ضروری است.